Όταν οι εξουσίες χρησιμοποιούν τον φόβο 

«Με τον φόβο υποδουλώνεται ο άνθρωπος»

Ο φόβος κατακλύζει τις κοινωνίες μας. Υπάρχει ο φόβος του θανάτου, ο φόβος μη χάσεις την εργασία σου, ο φόβος να μην καταφέρεις να βγάλεις πέρα τον μήνα, ο φόβος της εγκατάλειψης, ο φόβος για το μέλλον των παιδιών σου, ο φόβος για τη νέα γρίπη…Τι είναι τελικά ο φόβος; Και μήπως, μέσω του φόβου, οι άνθρωποι υποτάσσονται σε αυταρχικά καθεστώτα και πάσης φύσεως εξουσίες;

Δύο φιλόσοφοι απαντούν σ’ αυτά τα ερωτήματα, στην εφημερίδα «Λιμπερασιόν»: η Κατρίν Μαλαμπού και ο Μαρκ Κρεπόν.

Κ.Μ.: «Θα επέλεγα ως εμβληματική εικόνα του φόβου μια σκηνή της ταινίας “Η Λάμψη”, του Κιούμπρικ. Αυτή που ο Τζακ Νίκολσον σπάει με ένα τσεκούρι την πόρτα του μπάνιου, μέσα στο οποίο είχε καταφύγει η γυναίκα του. Αυτό που με εκπλήσσει είναι πως σε αυτή την εικόνα δεν υπάρχει κάτι απρόσμενο: είναι η εικόνα που έχει χρησιμοποιηθεί για τη διαφήμιση της ταινίας και βρίσκεται έξω από κάθε κινηματογραφική αίθουσα, σε εφημερίδες και περιοδικά. Πριν ακόμη δει κανείς την ταινία, όλοι γνωρίζουν πως θα δουν αυτή τη σκηνή. Παρόλο που ξέρουμε, όμως, πως θα τη δούμε, όταν την βλέπουμε στην οθόνη, μας φοβίζει πολύ. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό του φόβου, και η διαφορά του με το άγχος, γιατί το άγχος δεν προέρχεται αναγκαστικά από κάτι γνωστό. Αντίθετα, πολύ συχνά μάλιστα, αισθανόμαστε φόβο για κάτι που γνωρίζουμε πολύ καλά, που περιμένουμε να συμβεί».

Μ.Κ.: «Θα διέκρινα μια διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις εικόνες φόβου που μας επιβάλλονται, με τυχαίο τρόπο, ανάλογα με την επικαιρότητα και ο φόβος που μας προκαλούν δεν φαίνεται να είναι άμεσος και σ’ εκείνες που προβάλλονται για να προκαλέσουν.

Οι πρώτες εικόνες προκαλούν φόβο, χωρίς να έχει συμβεί κάτι συγκεκριμένο σε αυτόν που τις βλέπει, αλλά προβάλλονται καλά μελετημένες γι’ αυτόν τον σκοπό. Οπως, παραδείγματος χάριν, οι εικόνες των “λαθρομεταναστών”, αυτών που εκδιώχθηκαν πρόσφατα από τα πρόχειρα στρατόπεδά τους στο Καλέ, που με κατατρύχουν. Αυτό που αντανακλούσαν τα πρόσωπα και τα δάκρυά τους, απέναντι στις αστυνομικές δυνάμεις, ήταν σαφώς φόβος γι’ αυτό που πρόκειται να συμβεί, ένας φόβος για το μέλλον, σαν και αυτόν που αντιμετωπίζουν όσοι μαθαίνουν από τη μια μέρα στην άλλη πως κλείνει το εργοστάσιο στο οποίο δουλεύουν. Κι έπειτα υπάρχουν και οι εικόνες που υποβάλλονται με μεγάλη επιμέλεια, για να ξυπνήσουν ή να συντηρήσουν τον φόβο, και συμβάλλουν στην ενορχήστρωση και την καλλιέργειά του. Ο πειρασμός είναι μεγάλος για τις κυβερνήσεις να κάνουν χρήση και κατάχρηση αυτών των εικόνων σε όλους τους τομείς, ακόμη και σε αυτόν της υγείας».

Ο φόβος ως θέμα απασχόλησε λιγότερο απ’ ό,τι το άγχος τους φιλοσόφους. Γιατί;

Μ.Κ.: «Οφείλεται, χωρίς αμφιβολία, στη σημασία που δόθηκε από τους τρεις μεγάλους φιλοσόφους του άγχους: τον Κίρκεγκαρντ, που δημοσίευσε το 1844 την “Εννοια του άγχους”, τον Χάιντεγκερ, που το άγχος ήταν το κύριο θέμα στο “Είναι και Χρόνος” (1927) και τον Φρόιντ, που δημοσίευσε του 1926 το “Απαγόρευση, Σύμπτωμα και Αγχος”. Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, το άγχος “βγαίνει” από το πεδίο της ψυχολογίας και ανοίγει ένα νέο πεδίο έρευνας, ενώ ο φόβος φαίνεται να προκύπτει περισσότερο από πιο κλασικές αναλύσεις».

Κ.Μ.: «Στη φιλοσοφία, είναι αλήθεια πως ο φόβος δεν έχει καλή εικόνα. Ας θυμίσουμε τον διαχωρισμό, που έγινε γνωστός από τον Χάιντεγκερ, μεταξύ άγχους και φόβου. Ο φόβος έχει ένα αντικείμενο. Ξέρουμε πάντα τι φοβόμαστε, ενώ το άγχος δεν έχει αντικείμενο, είναι απροσδιόριστο. Ο Χάιντεγκερ δηλώνει πράγματι πως “το άγχος δεν γνωρίζει τι το αγχώνει”. Είναι η αίσθηση του τέλους, σαν όλα να κλυδωνίζονται, όλα να χάνονται, σα να μαυρίζουν τα πάντα γύρω σου, να στεγνώνει ο λαιμός, να αισθάνεσαι άσχημα και να μην ξέρεις γιατί».

Γιατί το άγχος στη φιλοσοφία παίρνει τόση αξία;

Κ.Μ.: «Γιατί το άγχος έχει νόημα. Σε θέτει απέναντι στο ουσιώδες, στρέφεσαι προς αυτό που μετρά, όταν όλα τα αντικείμενα έχουν χαθεί. Το άγχος είναι μεταφυσικό, σε αντίθεση με τον φόβο. Αυτός φαίνεται να μην έχει νόημα. Η γυναίκα στο μπάνιο στην ταινία “Ψυχώ”, δεν έχει ούτε τον χρόνο ούτε την ελευθερία να αγχωθεί για την ύπαρξή της σε αυτόν τον κόσμο, ουρλιάζει γιατί βρίσκεται μπροστά στον θάνατο. Η “κακή εικόνα”, λοιπόν, που παρουσιάζει ο φόβος στη φιλοσοφία, οφείλεται στην απουσία της απόστασης, στη σχέση με το αντικείμενο από το οποίο αφαιρεί κάθε ελευθερία. Μπορούμε να πούμε πως ο φόβος μάς κάνει να σκεφτόμαστε, αφού μιλάμε γι’ αυτόν. Ναι, αλλά μιλάμε γι’ αυτόν, γιατί τη στιγμή που συμβαίνει αυτό, δεν φοβόμαστε. Ο φόβος, σε αντίθεση με το άγχος, μας εμποδίζει να σκεφτούμε».

Κ.Μ.: «Ο Φρόιντ λέει πως το ασυνείδητο δεν πιστεύει στο θάνατο, στο μέτρο που δεν διαθέτουμε κανέναν τρόπο να τον αναπαραστήσουμε. Η μόνη εικόνα που θα μπορούσαμε να είχαμε είναι αυτή του χωρισμού. Μπορείς να σκεφτείς τον θάνατό σου σαν έναν χωρισμό από τον εαυτό σου. Το πραγματικό αντικείμενο του θανάτου είναι σίγουρα η απώλεια, ο ακρωτηριασμός. Πιστεύω, όμως, πως μόνο ένας φόβος υπάρχει: ο φόβος του θανάτου. Αλλά, δεν θα μάθουμε ποτέ τι είναι πιο τρομακτικό: η προοπτική του δικού μας θανάτου ή ο θάνατος του άλλου».

Υπάρχουν νέες μορφές φόβου ή νέοι φόβοι, άγνωστοι μέχρι πρότινος…

Μ.Κ.: «Ναι, υπάρχουν νέοι φόβοι σε όλους τους τομείς: φόβος για την υγεία μας, με την εμφάνιση νέων ιών και ασθενειών, φόβος των κλιματικών αλλαγών, φόβος των διεθνών σχέσεων με τις νέες εντάσεις σε διάφορες περιοχές. Οσον αφορά τις νέες τεχνολογίες, θέλω να ομολογήσω έναν δικό μου φόβο, που προέρχεται από τις όλο και περισσότερες συσκευές, με τις οποίες αρματώνονται, κυρίως οι έφηβοι, (κινητά τηλέφωνα, ipod…), που θέτουν σε κίνδυνο τις μορφές μάθησης και το άνοιγμα στον κόσμο, που γίνεται με την υπομονετική ανάγνωση, την παρατήρηση των πραγμάτων, τον διάλογο και κυρίως αυτή τη διαθεσιμότητα για τον άλλον, η οποία αποκλείεται όταν έχουμε τα αυτιά μας βουλωμένα με ακουστικά και τα δάκτυλα να πιέζουν νευρικά τα κουμπιά ενός μηχανήματος».

Ο φόβος έχει και μια πολιτική διάσταση. Μπορεί να αποτελέσει μια μορφή διακυβέρνησης;

Κ.Μ.: «Ο φόβος είναι όντως ένας τρόπος να κάνεις τους ανθρώπους υπάκουους, ακόμη και να τους εξευτελίσεις, και είναι φυσικά ένα σημαντικό ουσιαστικό βοήθημα ολιγαρχικών καθεστώτων. Θυμάμαι ένα σημείο του “1984”, του Οργουελ, που οι φυλακισμένοι, για να ομολογήσουν και να αλλάξουν συμπεριφορά, τίθενται αντιμέτωποι με αυτό που φοβούνται περισσότερο. Για τον ήρωα του βιβλίου, αυτό που τον φοβίζει είναι οι αρουραίοι. Και επίσης υπάρχει η εικόνα του σκλάβου στον Χέγκελ. Οποιος φοβάται, συμπεριφέρεται σαν σκλάβος. Στην “Φαινομενολογία του Πνεύματος”, κύριος του εαυτού του είναι εκείνος που δεν φοβάται να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του, είναι πρόθυμος να πεθάνει για την ελευθερία του. Αντίθετα, ο σκλάβος τρέμει για τη ζωή του και δέχεται, προκειμένου να παραμείνει ζωντανός, το καθεστώς του δούλου. Αυτό έχει μια πολιτική έννοια, βεβαίως, αλλά και ψυχική.

Ο φόβος ταπεινώνει».

Μ.Κ.: «Φυσικά ο φόβος έχει πολιτική διάσταση. Μάλιστα κάποτε μιλούσαμε για το ότι ο φόβος αποτελεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις δημοκρατίες και στα αντίθετα με αυτές πολιτικά καθεστώτα. Ενώ οι δικτατορίες, τα ολιγαρχικά καθεστώτα στηρίζουν την εξουσία τους στο φόβο που ασκούν στους πολίτες, οι δημοκρατίες υποθέταμε πως δεν είχαν ανάγκη να βασιστούν σ’ αυτόν για να κυβερνήσουν. Ομως αυτή η διαχωριστική γραμμή γίνεται όλο και πιο εύθραυστη, για να μην πω πως γίνεται θολή. Ανίκανοι να ανακουφίσουν τις μορφές ανασφάλειας που πλήττουν μαζικά τους πολίτες (ελαστικοποίηση της εργασίας, ανεργία…), οι κυβερνήσεις επικεντρώνουν τη δράση τους σε αυτό που ο κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman ονομάζει “στόχους υποκατάστασης”, τους μικροεγκληματίες, τους “αλήτες” και τελικά τους ξένους. Το να ανησυχούν το εκλογικό σώμα, το να παίζουν με τα συναισθήματά τους, το να τροφοδοτούν τους φόβους τους, αποτελεί πια μια εύκολη συνταγή για τις προεκλογικές τους εκστρατείες, καθώς δεν έχουν να προσφέρουν λύσεις στα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας».

Μπορεί ο φόβος να φανεί κάπου χρήσιμος στον άνθρωπο;

Μ.Κ.: «Σε αντίθεση με το άγχος, ο φόβος -όπως είπαμε- γνωρίζει το αντικείμενό του, αλλά συχνά δεν το γνωρίζει καλά. Γι’ αυτό μας δημιουργεί τόσο άγχος και παραλύει τη δράση μας. Αλλά δεν ισχύει πάντα αυτό. Αντίθετα, μπορούμε να προσπαθήσουμε να τον καταλάβουμε καλύτερα και να αντιδράσουμε θετικά, λόγω του φόβου μας. Είναι θεμιτό να φοβόμαστε για την υγεία, τη δική μας και των συγγενών μας, για τις κλιματικές αλλαγές, για την εξέλιξη του κόσμου και των σχέσεων των υπερδυνάμεων. Αλλά είναι ζωτικής σημασίας και το να μπορέσουμε να κατανοήσουμε βαθιά το αντικείμενο όλων των φόβων μας. Το στοίχημα αυτού του γνωστικού διαβήματος μας επιτρέπει να επιδράσουμε πάνω στα συναισθήματά μας με τέτοιο τρόπο, ώστε αυτά να συμβάλουν σε αυτό που είναι ο στόχος κάθε κουλτούρας: η επινόηση από τον καθένα, και για όλους, της δικής του μοναδικότητας. Σε όποιον με ρωτά “σε τι χρησιμεύει η Φιλοσοφία;”, συχνά θέλω να απαντήσω πως σκοπός της είναι να βρίσκεται στους αντίποδες της υποδούλωσης, του ψεύδους και του τρόμου».

Δείτε το βίντεο για το φόβο 

Γράφει η ΒΙΚΗ ΤΣΙΩΡΟΥ