Η ίδρυση της Πατμιάδας «κοινής του γένους σχολής» είναι το σημαντικότερο γεγονός της ιστορίας της Πάτμου τον 18ο αιώνα.
Η Πατμιάδα του Γένους Εκκλησιαστική Σχολή ιδρύθηκε το 1713 από τον Πάτμιο κληρικό Μακάριο Καλογερά, διάκονο της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (η άτυπη λειτουργία της όμως μπορεί να θεωρηθεί ότι αρχίζει από την εποχή του Οσίου Χριστοδούλου, ο οποίος φρόντισε να λειτουργήσει στη Μονή του βιβλιοθήκη για τη μόρφωση των μοναχών, φέρνοντας μαζί του από τη Μικρά Ασία τα χειρόγραφά του).
Η Σχολή στεγάστηκε αρχικά στο χώρο του Ιερού Σπηλαίου της Αποκαλύψεως τον οποίο ενοικίασε από την Ιερά Μονή και τον διαμόρφωσε ανάλογα, κτίζοντας αίθουσες διδασκαλίας, κοιτώνες και λοιπούς χώρους, προκειμένου να στεγάσει το διδακτήριό του.
Ο Άγιος Μακάριος, γόνος εκλεκτής Πατμιακής οικογένειας, ήταν προικισμένος με ιδιαίτερη ευφυΐα και φιλομάθεια, γι? αυτό και μετέβη στην Κωνσταντινούπολη με στόχο να διευρύνει τις εγκύκλιες γνώσεις του. Οι σπουδές του στην Πόλη δεν περιορίστηκαν μόνο στα Θεολογικά μαθήματα. Εντρύφησε ιδιαίτερα στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, στα Λατινικά, στη Φιλοσοφία, στην Εκκλησιαστική Μουσική κλπ..
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Βασιλίδα των Πόλεων, συνδέθηκε όχι μόνο με το Οικουμενικό Πατριαρχείο αλλά και με τους μεγάλους Φαναριώτικους οίκους (Μαυροκορδάτου, Υψηλάντη, Καρυοφύλλη κλπ). Η εκτίμηση στο πρόσωπό του ήταν πολύ μεγάλη. Διαβλέποντας τα χαρίσματά του, τον πίεζαν και μάλιστα φορτικά, να παραμείνει στη Βασιλεύουσα και να αναδειχθεί σε Μητροπολίτη. Οι τόσο δελεαστικές προτάσεις δεν τον συγκίνησαν. Η σκέψη του ήταν στραμμένη στο μικρό του το Νησάκι, στο Μοναστήρι του.
Τον έφλεγε ο πόθος να μεταλαμπαδεύσει στους νέους της εποχής του την κατά Θεόν και την κατά κόσμον παιδεία.
Προσφορότερος χώρος για τον σκοπό αυτό δεν ήταν άλλος από το Ιερό Σπήλαιο (αλήθεια, ποιος άλλος τόπος θα μπορούσε να συνδράμει, πέρα από το έργο των διδασκάλων, στη διαπαιδαγώγηση και τη διάπλαση του χαρακτήρα των μαθητών;).
Χρόνια δύσκολα. Οι καιροί χαλεποί. Περίοδος Τουρκοκρατίας. ?Όλα τα ?σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά?. Οι δυσκολίες πάμπολλες. Ακλόνητος όμως, με βαθειά πίστη στο Θεό, με αδιάλειπτη προσευχή και εργασία, ανέδειξε τη Σχολή του σε φάρο τηλαυγή, που ξεπέρασε όχι μόνο την Πάτμο και τα γύρω νησιά, αλλά έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, την Κύπρο, την Κύζικο, την Αλεξάνδρεια, το Σινά, τη Ρωσία κ. α. από όπου έφθαναν για σπουδές.
Τον Άγιο Μακάριο, που απεβίωσε το έτος 1737, σε ηλικία 57 ετών, διαδέχθηκε στη διεύθυνση της Σχολής, ένας από τους Μαθητές του, ο Άγιος Γεράσιμος ο Βυζάντιος.
Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, φοίτησαν στη Σχολή μεγάλες προσωπικότητες της Εκκλησίας μας και του Έθνους μας. Ο Εθνομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, τέσσερις συνολικά Οικουμενικοί Πατριάρχες, Πατριάρχες Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων και Αντιοχείας, πλείστοι όσοι Κληρικοί, μεταξύ των οποίων και ο Εθνομάρτυρας Άγιος της Εκκλησίας μας Αρχιμ. Πλάτων Αϊβαζίδης, ο πρωτεργάτης της Φιλικής Εταιρείας Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Ιωάννης Θέμελης, ο Εμμανουήλ Καλός και πλειάδα Φιλικών, ο σοφός Πάτμιος Δανιήλ ο ?Κεραμεύς?, ο Δημήτριος Γαλανός ο Ινδολόγος κλπ.
Το 1906 η Σχολή μεταφέρθηκε στη Σάμο. Φαίνεται ότι κάποιος καλοθελητής κατήγγειλε στην Υψηλή Πύλη ότι ορισμένοι καθηγητές δίδασκαν στην Πατμιάδα την ελληνική ιστορία και μάλιστα την ιστορία της επαναστάσεως του 1821. Οι Τούρκοι επέβαλαν, άμεσα, τη διακοπή της λειτουργίας της. Τότε η Σαμιακή Πολιτεία, η Πάτμος και μάλιστα η Ιερά Μονή και ο Μικρασιατικός Σύλλογος ΑΝΑΤΟΛΗ συμφώνησαν για τη μεταφορά της Σχολής στη Σάμο.
Δυστυχώς δεν ήταν εύκολη η επιβίωσή της, η επικοινωνία της τουρκοκρατούμενης Πάτμου με την ελεύθερη Σάμο παρουσίαζε φοβερές δυσκολίες. Ούτε εφόδια μπορούσαν να σταλούν στη Σχολή ούτε προσωπικό ούτε και μαθητές βέβαια. Έτσι, δεν μπόρεσε να λειτουργήσει περισσότερα από δύο ή τρία χρόνια.
Ακολούθησε η Ιταλική κατοχή στα Δωδεκάνησα. Ήταν αδύνατο να επιχειρήσει κανείς την επαναλειτουργία της Σχολής, μια που οι Ιταλοί έκλειναν και τα άλλα σχολεία και δεν επέτρεπαν τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.
ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ (1947 ? έως σήμερα)
Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου από τον ιταλικό ζυγό, η πρώτη μέριμνα των Πατέρων της Ιεράς Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και του πατμιακού λαού ήταν η επαναλειτουργία της Πατμιάδας.
Όντως, πριν ακόμη ολοκληρωθεί η ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου με τη Μητέρα Ελλάδα, πραγματοποιήθηκε το όνειρο πολλών ετών. Εξεδόθη η υπ αριθμ. 106160/30-12-1946 Απόφαση του Υπουργείου Παιδείας (η οποία κυρώθηκε με την υπ αριθμ. 289/8-5-1947 Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου), για την επαναλειτουργία της Σχολής. Πολύ εύστοχα, ο αείμνηστος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννης Καρμίρης έγραφε στο βιβλίο του ?Προσπάθειαι προς αναμόρφωσιν του Ορθοδόξου Ελληνικού Κλήρου? (Αθήναι 1949): Αποτελεί σταθμόν εν τη μακραίωνι ιστορία της Δωδεκανήσου και ιδία της Νήσου Πάτμου η ανασύστασις της πολυφήμου Πατμιάδος Σχολής, δωρεά και αύτη της ελευθέρας Πατρίδος προς την απελευθερωθείσαν Δωδεκάνησον?. Θα πρέπει να μνημονεύσουμε εδώ την μεγάλης σημασίας συμβολή στην επαναλειτουργία της Σχολής του αειμνήστου τότε Μητροπολίτη Εδέσσης και Πέλλης και μετέπειτα Θεσσαλονίκης κυρού Παντελεήμονα Παπαγεωργίου, ο οποίος ως Πατριαρχικός Έξαρχος Δωδεκανήσου, εισηγήθηκε προς το Υπουργείο και μόχθησε πολύ για το θέμα αυτό.
Την 1η Οκτωβρίου 1947, έγιναν πανηγυρικά τα εγκαίνια της Σχολής και ο αγιασμός για την έναρξη των μαθημάτων. Ο τότε Ηγούμενος και Πρόεδρος της Σχολικής Εφορείας Αρχιμανδρίτης Συμεών Ρεβίθης έστειλε κατά την ημέρα εκείνη το ακόλουθο τηλεγράφημα προς τον Υπουργό Παιδείας: Εν πανηγυρική Λειτουργία εν τω Ιερώ Σπηλαίω της Αποκαλύψεως, κηρύξαντες σήμερον έναρξιν μαθημάτων Πατμιάδος Σχολής, καθήκον ηγούμεθα, εκφράσαι υμίν επ ευκαιρία εγκαρδίοις ευχαριστίας Μονής και λαού Πάτμου, δι όσα εμοχθήσατε υπέρ ανασυστάσεως Σχολής και παρακαλείσθε, όπως υμέτερον ενδιαφέρον παραμείνει αμείωτον. Καθηγούμενος Πάτμου και Πρόεδρος Εφορείας Αρχιμανδρίτης Συμεών.
Η Σχολή κατ’ αρχάς λειτούργησε στα παλαιά κτίρια της Αποκαλύψεως και κατά το πρώτο έτος φοίτησαν 49 μαθητές και οι πρώτοι καθηγητές που δίδαξαν ήταν οι: Μαυρουδής Μιχαήλ, Μπακίρης Ανδρέας, Παντελιός Άγγελος, Αρβανίτης Νικόλαος, Ζούκας Δημήτριος και Ξανθός Ανδρέας.
Η προσέλευση των μαθητών ήταν αθρόα και επειδή η κτιριακή υποδομή ήταν ανεπαρκής, για να καλύψει κυρίως τη στέγαση των μαθητών, μετέβη τρεις φορές στην Αμερική ο αείμνηστος Προηγούμενος της Μονής Συμεών Ρεβίθης, ο οποίος διενήργησε έρανο μεταξύ των εκεί Πατμίων, προκειμένου να ανοικοδομηθεί νέο κτίριο.
Στις 22 Οκτωβρίου 1948 ο Βασιλεύς Παύλος ο Β΄ εθεμελίωσε τα νέα κτίρια της Πατμιάδας στον περίβολο του Ι. Σπηλαίου της Αποκαλύψεως.
Δυστυχώς η αποπεράτωσή τους δεν επιτεύχθηκε λόγω ελλείψεως χρημάτων. Πολυάριθμοι μαθητές φοίτησαν, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες επαναλειτουργίας της Σχολής. Πάμπολλοι είναι εκείνοι που διακονούν σήμερα και στον ελλαδικό χώρο αλλά και στο εξωτερικό, την Εκκλησία και την κοινωνία. Αφρικανοί, Σύριοι, Αιθίοπες και άλλοι που γαλουχήθηκαν στα έδρανα της Πατμιάδας με τα νάματα της Ορθοδοξίας μας και της Ελληνικής μας παιδείας, με αποτελέσματα να μεταλαμπαδεύουν στις πατρίδες τους τη δική μας Πίστη, τον δικό μας Πολιτισμό, τη δική μας Παιδεία, την Ελλάδα ολόκληρη.
Σήμερα βέβαια ο αριθμός των μαθητών έχει μειωθεί. Οι πολύτεκνες οικογένειες που τροφοδοτούσαν τη Σχολή μας, μειώθηκαν ανησυχητικά. Παρόλα αυτά, η Σχολή λειτουργεί και θα λειτουργεί κάτω από τη Σκέπη του Μοναστηριού μας και έχοντας σαν στήριγμά της τον Ιερό Βράχο του Σπηλαίου της Αποκαλύψεως. Εξάλλου, ας μην μας διαφεύγει το γεγονός ότι στο χώρο αυτό, μαθήτευσαν Άγιοι της Εκκλησίας μας, Επίσκοποι, Πρεσβύτεροι, Διάκονοι, Μοναχοί και λαϊκοί, οι οποίοι δέονται αδιαλείπτως ?υπέρ της Σχολής, των Καθηγητών, των Μαθητών και των εργαζομένων εν αυτή.
Είναι μεγάλο το ποσοστό των αποφοίτων που διακονούν την Εκκλησία μας. Περίπου 75%, με στοιχεία από επίσημη μελέτη και έρευνα. Πλήθος Αρχιερέων αριθμεί η Σχολή μας στη νεώτερη ιστορία της: oι Μητροπολίτες Ιταλίας, Ελβετίας, Νέας Ζηλανδίας, Περιστερίου, Λέρου Καλύμνου και Αστυπαλαίας, Πτολεμαΐδος, Καβάσων (Πατριαρχείο Ιεροσολύμων), Βηρυτού (Πατριαρχείο Αντιοχείας), Αυστραλίας κ. Παύλος (Πατριαρχείου Αντιοχείας), Άκκρας κ. Σάββας (Πατριαρχείου Αλεξανδρείας), Βερατίου (Αρχιεπισκοπή Αλβανίας), ο κυρός Μητροπολίτης Κυθήρων Ιερόθεος ο Πάτμιος. Επίσκοποι: Τράλλεων κυρός Ισίδωρος (Πάτμιος), Ελαίας και Αρίστης (Βοηθός Επίσκοπος στην Ιερά Μητρόπολη Γερμανίας) και Μηδείας κ. Απόστολος (Βοηθός Επίσκοπος της Αρχιεπισκοπής Αμερικής).
Η Σχολή για την ανεκτίμητη προσφορά της στην Εκκλησία και στο Έθνος έχει τιμηθεί επανειλημμένως από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (χρυσούς Σταυρός το έτος 1988 και 1995), από την Ακαδημία Αθηνών (χρυσούν μετάλλιον), από την UNESCO (ειδικό τιμητικό μετάλλιο). Μάλιστα η UNESCO, όταν το έτος 1999 ενέταξε την Πάτμο στα μνημεία Παγκοσμίου Κληρονομιάς, μεταξύ των άλλων κριτηρίων, έλαβε υπόψη της το γεγονός ότι η Σχολή λειτουργεί επί τόσα χρόνια και ότι η προσφορά της κρίνεται ανεκτίμητη.
Η λειτουργία της Σχολής, παρά τις αντιξοότητες που συνάντησε και εξακολουθεί να αντιμετωπίζει, υπήρξε καρποφόρος. Δεν θα μπορούσε φυσικά, να είναι τα πράγματα διαφορετικά, δεδομένου ότι πάντοτε είναι ζωντανή η παρουσία και η περιφρούρησή της από τους Προστάτες και Εφόρους Αγίους του Νησιού μας Ιωάννη το Θεολόγο, Όσιο Χριστόδουλο, Μακάριο Καλογερά, Γεράσιμο τον Βυζάντιο, Γρηγόριο τον Ε΄ και Πλάτωνα Αϊβαζίδη.
